TAWNMANG SENNAU

Stephan C.Hmar,

Agartala,

25^th Sept 2012

Kan chawr sawnga  ramtin ngaituoa inthrung chu, ka lo in zawm pei ta a. Kan chawr sawng epa thing le ruo insawi dal dal hai le, an hna kara thli innemtak hrang diel diel hai chun, ka sun imu chu suk har nekin, an suk inden lem a. A khupa zalin, ka kut vawitieng lukhama hmangin ka in innghil ta bawr bawr a.

“Pa! Tho ta rawh. Sikul khawm ka trin an ta hi”, tia ka  kut changtieng hung sawi, hung sawi, ka naupa thawm ri chun a mi suk har phat a. Ka mit ka hei meng a. Ka naupa hmel thra tak, kum nga mi hi, ka hmai zawna a lo inthung zing a. A hmel ka hei en chieng a. ka hmel sietna po po peihawna, ka thratna po inpumbil el, naupang fel tak a na. Ama hlak chun inphalamna le trit na nei hrim hrim lo hin ka mithai chu a lo en zing a.

Naupang hmelthra le fel, ka thisen ngeia insieng le mi suongtaktu hmel chun ka lungril chu lawmna le chapona’n an hluosiptir a. Ka lungril le inmil lo tak chun, “Bawite! I trin an ta? Vawisun sikulah iem in inchuk?” tiin ka hei indawn a.

“Pa! Nursery rhymes dam maw.. Chun, bel le pei khawm!”

“Ka naupa hi chu a hmel a thrain, a fel a nih aw..” ti malamin ka hei pawm a, a bieng innemtak chu ka hei fawp ngawi ngawi a. Ama khawm chun, ni dang  nek taka nghet le det hin a mi kuo ve a; a min dawn ngai lo, “ Pa! I mi ngai” tiin lungsetak ni awm tak hin, ka dar chunga chun a khak innghatin, chawra thinghna insawi del del hai chu a hei en a.

“Bawipu! Iem a ta chu chu I mi’n dawn a. Ka ngaizing che an nawm”

“Pa Pa, kan dawnna san che ka hriet naw ie. I maw, vawisun maw.. twinkle twinkle little star khawm kan inchuka maw…Kan hotunu’n I thiem taluo a mi tih. Pa! arasihai umna khi a hla maw? Vana an um maw? Ei them thei naw maw? Pa! ei thi pha vana ei fe ve ding maw?” tiin naupang lungmawl ta chawk chun, a min dawnin a mi hril mawl mawl zing bawk.

Vawisunna ka bawipu khawsak hi ni dang a ang naw deuvin ka hriet tlat a. Ni khat thil thua intlak danglam thut a, zawnna mak tak tak a min dawn el hi, a san thei ding awm zawngin ka ngaituo zawm zing a.

“Bawi! I sikul uniform van thlak raw leh. Zinga I bun nawk ding. Suk bal pal I tih”, tiin room tienga thuom hnaw inthleng ding chun ka tir phei a.

“Pa! Pa! Kan thleng pei nawh. Ka la hak nuom” tiin, innuisak pumin a kehai truongah a tet chawr chawr a.

“Iem a ti leh?”

“Pa! Ka sikul form kan thleng nghal chun maw…Vana ka fe vat el ding an nawm..” tiin ngui rat te hin a mi hung dawn a.

“Bawia” tia vin taka khek khumin, “Hmang lo lo hril naw rawh. I thuom hnaw van thleng rawh”, tiin inrum takin ka hei tir nawk a. Tawnglo le hnungtieng min nghat nuom lovin, room tieng chun phur lo zetin a lut a. chuonga room tieng a pan lai chun a mi en zing a. A mithai vawikhat khawm ka mita inthawkin a lak sawn nawh.

Kan ring hman hma chun, ka bawipu chu, a half pant thar leh, a T-shirt var leh, a pheikhawk thratak  leh, famkim taka inthuom zosa diemin ka hmaa chun a hung ngir a. Inril le inthuk taka mi enin, “Pa! Zani khan bazaar-ah ei fe ding I ti kha. Fe tang ei tih”, a hung tih bawr bawr a.

Naupang anga hrietna det le thienghlim nei hi an um nawh. An kawla hin thil hril mei mei chi khawm an naw ding a nih. An lungrilin an pai zing el hlak chu a ni hi. A zanita ka thu hril, ka lo hriet zing ta lo chu ka naupa lungrila chun a lo det em em el a.

Ka naupa ka duot em em hi, a nuom zawngtak ka thawpui chu, ka pei am, ka pei naw, ka sin a ngaiin, bazaar-a fe ding chun kan in fiel tluk ta a.  

Vairik favang nisa hnuoia chun, cycle-in bazaar tieng kan inphur phei ta a. Ka naupa duotlai chu a hnungah kan thrungtir a. Ama hlak chun, vawikhat khawm min thla lovin det takin a mi kuo a.

Vawisuna ka naupa um dan hi nidanga a um dan leh an ang nawh. A um dan hrim hrim hi, a tawpna ding tak ni awmtak hin a um vawngin ka hriet. Amiruokchu, ama kan dawn chuong nawh. Cycle a kan tlan lai chun, lungrila um ni thrak lovin, “Bawia! I mi ngai” tiin ka hei indawn thut a. Indawn khawm kan dawnzo hma chun, ka naupa chun, “Pa! Ka ngai taluo che” tiin a mi hung kuo inrek zuol sauva. Vawisuna kan um dan hi, a danglam a. Nisienlakhawm, a san ding awm ka hriet chuong naw leiin thil dang dang ngaituo lui fawmin, thei nghil ka tum tlat lem ta pei a.

Kan lampui hraw a chun mi intuokpui ding an vang. Asanchu, vairik nisa intreng hun lai a ni leiin, mitin an inah an la um re lai tak a na. Nu le nau, khawlai dunga tuolchai hun a la ni hri naw leiin, kan lampui hraw chu tlang leipui lam angin a ruok ral a.  Lam sira hung kur tla, ngaidi hna le hlohai ti lo chu mihriem intuokpui ding an vang.

Cycle chun kan tlan pei a, kan thlung hla tiel tiel a. “Pa! tlan hrat naw rawh” tiin, hun inpam ni awm tak hin a hung ti a.

“Bawi! I tri maw? Iem a ta?”. “Pa! Ka tri le….Nang leh ei ni hi te!. Iem ka tri nasan ding”, tiin a mi dawn a. Nisienlakhawm, a thla a muong naw a nih ti ka hriet thei a; kan thlung hla po leh a nguizuol deu deuin ka hriet. Ka ngaisak rak chuong nawh. 

Darkar chanve cycle-a kan tlan hnung chun bazaar chu kan hei thlung ta a. Mi tlawm lai tak a ni leiin ka ring nek hmanin inhawi ka tih. “Bawi! Iem I dit a?” tiin ka hei indawn a. Ka kut par nghet taka chelin, a ngha kuol vel a. A mi dawn nawh.

Ka naupa chun, ka kut chelin bazaar sungah chun a mi kei pei a. Dawr kan intuokpui tin hma a chun a mi ngirpui a. A thil dit zawng ni awm tak hin, chawm khat a mi ngir pui pei a. Dit hmu zo lo ni awm takin, “Pa! a khelah fe nawk tang ei tih”, tiin dawr dang hmaah a mi ngirpui nawk a. Chuong ngawt chun, dawr pasarih a mi en pui a. Ka lungrilin “Naupang tak hi chu aw…” ka ti zing a. 

A tawp taka chun, darthlalang zawrna dawr kan thlung ta thut a. Ka naupa chun, inching thutin “Pa!” tiin ka kut nasataka chel rek zuolin, darthlalang tieng en ding hin a mi kei a. Ka hei en chun, darthlalang dawra chun darthlalang chi dang dang an zawr a. A lien deu, a chin deu, bangah chun an inkhai threp thrup a. Darthlalang pakhat chu ka hei en a, ka naupa, sam sen thal, mit meng mawi sing seng, ka kut chela ka kawla ngir zing chu ka hmu a. Ka naupa khawm chun, chu darthlalanga ka limthla chu, mit inkhap hrim lovin a lo en ve zing a. A san mumal hriet thei ni mang lo chun chawm khat kan in en tuo  a.  Darthlalanga kan inentuo zing lai chun, ka naupa chun, “ Pa! In tieng fe nawk tang ei tih”, a hung tia.

“Bawi! Ieng khawm ei inchawk naw ding maw?”

“Iengkhawm ka dit nawh” tiin hnuoi tieng a kun tlat a.

Ka kutin a hmai  duot taka chul pumin, “Bawi! Iem a ti leh?” tiin ka hei indawn a. Vawikhat khawm hieng anga hnai hin ka naupa hmel ka la en ngai nawh a. Ka naupa khawma hieng anga lungngai hmel hin a mi la en ngai bawk nawh.

“Pa! Darthlalanga ei lim kha hrezing rawh aw.. Pa! Mihriemin hung piengnaw lang khawm, I lungrilin mi duot la, mi hre zing rawh aw. Pa! Ka ngai taluo che a ni ..aw” ti lawng lawng pum chun thli, hrat takin pilvut a len hmang ang hin, ka naupa chu ka kuta inthawk chun len hmangin a um a. Kut par kara thli vuong hmang ang el hin, chawm khat lo chu ka naupa chu ka hmu ta nawh. Bazaar-a invak vel hai chun an hriet nawh a. Dawrkai hai khawmin an hriet naw bawk. Tu khawmin an hriet nawh. Bazaar, mi re thrup lai chun ka naupa, ka mit hmu ngeia inthawk chun a bo el ta a.

“U Ste! Tho ta rawh. I in sawt tah. I office kai ding in hnung I tih. Imu hi chu I va hei du de aw..” ti rawl inri lawng lawng ka hriet a. Ka mit ka hei meng chun, ka naupa hmel ka hmu ta nawh a; Ka nuhmei, hmel innotak chun a mi lo en zing lem a. Ka room ka hei ngha kuol vel a, favang thlifim ri  le ka naupa ding awm ka hei zawng ruoi a. Ka nuhmei naw chu a dang tu khawm an um nawh. Iengkhawm a danglam a um nawh. Ka natna hai chun, ruoltha ringumtak angin an mi lo la bawm zing a; lungngaina muol tamtak mi hrawzopuitu ka nuhmei khawm a khat khatin a lo la um zing. Darthlalanga ka naupa hmel chieng taka ka hmu khawm kha, tawnmang sennau el chau a lo nih.

Nursery Rhyme Twinkle, twinkle, little star-a a hril vana arasi, themphaklo vansanga lunghlu anga a eng sing seng angin, ka TAWNMANG SENNAU khawm, them theilo ka ngaituona, van anga lien sunga hin lunghlu angin a eng zing el ta a. 

TAWNGTAI SATLIE

ȚAWNGȚAI  SATLIE

Stephan C. Hmar, Agartala, 10/10/2012

Mark 11:24 chun, “Chuleichun ka ti cheu hi, ieng kim țawngțaia in hni taphawt chu, hmusain inngai unla, chuongchun hmȗng in tih” a lo tih. Iengtinam hi chăng hi ei hrilfie hlak a? Iengtinam ei hriet dăn? Hang tiem thuok chun, nasataka ringna le țawngțai-a ei thil dit hai hni chun, hmu ngei ngei ding zăwnga hrilfie țhawk țhawk thei a nih. Hieng lai zing hin Jacob 2:26 ei en nawk chun, “Thlarau țhang naw chun taksa chu thi a nih, chuongang bawkin thilthaw țhang naw chun ringna khawm chu thί a nih” tiin ringna leia thilthaw a țulzie thȗ a lo hril nawk. Hi Bible chăng pahni hi lungrila păi in ei petek na zawng suok hei tum ei tih.

Hί Bible chăng pahni hin, thil thu hmun an hril a, tin zăwn pakhat char an nei; chu chu Ama ring ding, chu ringna lẽ țawngțai ding; chu ei ringna leia ei țawngțaina chun thilthaw a min neitir ding ti hi a nih. Ringna, țawngțai le thilthaw hi a nih hlawtlingna chuh! Hi thil pathum hai hi zăwm famkim lova, țawngțai satlie ringawtin malsawmna a um ring a um nawh. Ei ni rawi chu ei hei in en a, ringna ei nei a, țawngțaina khawm ei sin ropui tak a nih. Amiruokchu, thilthaw tieng pang ruok chu ei fail puok der hlak in an lang. Ei lo thaw ve ngȗt khawmin, malsawmna ei dawngna ding tak thaw lovin, a ni lo dei thawin ei in khieng-in-hlăwn lem.

Mark 11:24 khi tu chena kan khăwmna a ka chăng hriet ngun tak le hril hlaw tak nin ka la hriet. Churachandpur nisien, Delhi, Mumbai, Tripura nisien a danglam nawh. Inkhawm rẽng rẽng țawngțai a țan, țawngțai a sunzawm, țawngțai a suk tawp a ni vawng hlak. “Țawngțai in hni la pẽk in um I tih”; “Ma lovin țawngțai rawh, malsawmin um I tih” ti in ei khẽk pum pum a. Țawngțaia Pathien sin pẽk țeu țeu a, mani sin bova in siem a, țhal ruosur nghăka malsawmna hung sȗr ding lo nghăk hi ei thiem chί am a ni aw. ei ti rum rum chang a bo nawh.  

Țawngțaina hi ei addict tah. Ei thlarau a chau deuva ei hriet leh ei țawngțai. Biekin a inkhawm ei tlawm leh, mihriem tamna din ei țawngțai. Ei khawtlang ta dingin ei țawngțaia, chu khawm dit tăwk lovin khawvel pumpui ta dingin ei hei bei sa a. Ring tah ta ding, ring thar ta ding, ringnawtu ta ding, ei țawngțai hmăt vawng bawk. Lien taka hei thlίr lem chun, Pathien ti lo phawt chu ei țawngțai pẽk vawng el an ta naw am nih. Ei țawngțai rawn deu deu, țawngțaina ding subject ei hriet rawn deu deu. Tulai lem chu ei țawngțai subject hai hi ți um khawp rakin a sei tah.

Chun, thil pakhat ka hriet sa chu țawngțaina ding subject ei nei naw chun Kohran thlarau chău-a in ngaina ei nei dei thung.  Chun, țawngțai thiem le Pathien kuoma thiem taka thil hni thei hai chu țawngțai dingin ei ruot ngun hlur. Thil dang po po nẽka Pathien thu ei zăwm na tak chu țawngțai taimak hi ni dingin ring a um.

An leh! Zăwna pakhat “Ei țawngțaina hai hi dawnin a um am?” tiin dawn na siem in la. Indik taka dawn ngam ei um chun “Dawnin ei um nawh” ti annawleh “Ei hni rawn huin dawn na ei hmu tlawm” ti ning a tih. Sierkawp,”profit and loss” formula hmanga chawk lem chun, țawngțaia tha le hun ei khawral po po man hȗ khawm ei hmu nawh nίn an lang a. Ei țawngțai rawn deu deu, ei țawl deu deu lem khawm a ang hiel lem. Nisienlakhawm, vangduoi tlăk takin a san ei in dawn ngai naw a. Țawngțai hlak a ni ti det tluta hrietna’n ei sip a. Ei țawngțai phawt chun ei lung ei suk ăwi a, dawn ei ni le ni naw ei ngaiven phăk ta ngai nawh. Chun, dawn anga ei in hriet leh Pathien remruot ei ta, ha hίp in ei hril a, dawna um lova ei inhriet leh Pathien remruot lo ei ti a, mani le mani thiem ei in chan nawk zal bawk. Pathien Thu le țawngțaina hi vawk bu chawkin ei chawk hruoi mei mei el a ni awm? Ei chawk hruoi lei am an ni aw hieng lawma ei ngir hmun inhnuoi el ta hi!

Ei ram dela a lien tak Manipur khi hei thlir ta. Kum khata mipui in pawisa a mamaw khi crore 2000 vel a na; kum khat sunga sum ei them suok ruok chu crore 100 vel chau a nih. Khί harsatna khin eini tribal-hai in ei thaw hlă tak. “Pasie” ti tawp ngirhmun nei hi tribal, 58.34% vẽl ei um. A umzie chu, tribal um po po chenve tawp nẽka tam, zing tin zăn tin făk ding la zawng chawp annawleh kum khat făk ding tăwk nei zo lo ei la um a nih. Ei ngaisăng tak săp hai pawisa dollar hmanga inkhί lem chun, ni khat a dollar khat man ang hu făk fă phak lo tribal lai 70% nẽka tam ei la um. Ză ah sawmsari tribal in bawngnene, vitamin, thei le a dang dang hriselna ding ei făk phăk naw a ni chuh! In zăk um deu a nih. Tribal po po deu thaw Kristien ei la hei ni nawk ta nghal.

Manipur-a mihriem chẽng khi India-a mihriem um zăt le tekhi in 0.2% vel ei na, nisienlakhawm HIV/AIDS invawi po po lai, 8% vẽl chu Manipur mi-le-sa ei um an ti chuh! Kum 2006 khan NGO le sawrkar hma lăkna leiin ei pieng-murna rama HIV invawi zăt 19.8% in a hung tla hnuoi a; khawm chun mihriem um um zăt le tekhi in khawvel-a khawm a lan săng tak an la ti tho (Manipur State AIDS Control Society). Chuong hai laia a pawi zuol chu, AIDS invawi zing puma inrai nuhmei ei tam. Tu hin, ieng zăm AIDS invawi ei um a ti hriet thei an nawh. Anachu, tuta inthawka kum 20-30 hnunga chu hi natna leia thi hi sipai le helpawl kuta thi nẽkin tam ei tih an ti bawk.

Chu, ei khawsak dăn (life-style) le fak-le-dawn zir naw leiin Manipura cancer invawi lai 34.1% chu Kristien hai ei nih ti a ni bawk. (Editor, Feb 21, 2011). July 2, 2012 khan Imphal Free Press-in kum thum sunga Goa Police han nuhmei inzawr dinga man an sansuok 179 um hai lai 39 chu Mumbai mi an na, 31 dang chu Manipur mi an nih tiin an suo. Mihriem zawr tieng khawm hin India-a khawm ei hming an lang phak an tah.

Churachandpur district khi iengtik ănthawk am an ta a, pasietna buru ei tawngna khi ka ngaituo suok thei ta nawh. Ințhanglienna dinga sawrkar sum hung lȗt hai hlak, a hmun a thlung hman a boral pei. A hausa tlawmte hai an hausa duok duok a, a tamlem mi pasie hai ei pasie zuol deu deu. Țhangțhar hung suok hăn pasiet na nghawkin, a țhen helpawl a ei lȗt, a țhen ram dangah, kum tling le tling lo hril lovin ei lȗt mẽk bawk. Pasiet năn mumal nei lovin, ẽk vuok chẽk angin a mί vuok chek zo tăwl tah. Ei țawngțai hlak ei thaw nasa deu deu, Pathien hni ding ei hau deu deu.

Kristien 93.54% vẽl Churachandpur ah ei um a. Nisienlakhawm, ințhangna/malsawmna ei hmu sun chu, a let zăwnga ințhang/malsawmna a ni lem. Nau suol an pung deu deu; a hminga biekin kai le țawngțai satlie mei mei ei tam deu deu; biek in a tam deu deu; indikna a tlawm deu deu; hla ei hau deu deu; thlarau chawm thei hla a tlawm deu deu. Ei hla thar hai hrim hrim hi a thu ngai chet chet la, ei pasietzie in zăwt na, ei lungngaina kulpuia inthawka vanram ngaina hlă deu vawng a nih. Ama ei hausatpui, văngneipui, ei hnίeng-in-hnar pui leia Ama ei inpăkna hla chu a văng.

Ei Pathien hi hausa hle sienkhawm ei ta ding hin a tik a kawm tlat el am an ta ding chuh! AMOS 4 a Pathienin Isarelhai a hrem  ang khan ei chan a sie tah. Ei chunga ruo sȗr ding a chel tăng a, hmun dangah an sȗrtir lem a. Ei ram a țawl a, ram dangah făk ding zawngin ei tlăn a, khawpna ei hmu chuong nawh. Ei thilnei hai tuktulung in a făk zo a, hripui ți bai umin tlangvalhai a făk zo a, thing kăng ȗt lăk suok angin ei in ȗt veng vung an tah.

Ei țawngțaina hai hi dawnin a um am? Hei in dawn nawn năwk ei tiu. Mi țhenkhat chun țawngțaina hi dawnin a um ti in țhang sa rum mei an tih. Chanse tlawk tlawk, fak ding dawn ding nei lova ka um lai țawngțaina dawnin a um a, mak taka sansuok in ka um ti thei tam ei tih. Chuonga ti hai chu indawn in la, “I thilthaw țhang lovin maw?” tiin. An dawn na ding chu hieng hi ring a um. “Ka Pathien Thu hrilna pa/ ka pawisa inpȗk tir na pa/ ka ruol pa a’nthawkin ringlo takin țhangpuina ka hmuh” tiin an dawn ngei ring a um. Pathien a inthawka țhangpuina thilmak hi ei thilthaw zul zuiin a hung thlung hlak a nih. A tlawnin, a hlawpa tẽlin a hung invir tla el ngai nawh.

Mumbai ah, Pu Darzakhum, IRS in a min dawn hlak a, “Țawngtai ngat ngat la, lekha tiem si lovin, I exam na pass I ti?” A dawnna indik tak chu, “Pass lo ding” ti a nih. Ei hnamin hieng ang zawna hi a nih inhmăi tuok pui ngam țul ẽm ẽm ta chuh! Pa pakhat chu “Lalpa! Hriselna mi pẽ la. A dang po chu kei in thaw vawng ka tih” tiin a țawngțai an tih. Țawngțaina chapo le nuizatum khawm a hawi. Anachu hieng ang zăwnga ei thei tawp pe ngama ei țawngțai hi a țul an tah.  Ei thawpei naw leia țawngțai satlie ringawt am ei nih? Annawle, in lang gospel nuom lei? Țawngțai hlawtling ding hin, pe theitu Pathien le dawngtu ding mihriem hin mawphurna ei nei ve ve a nih ti hi hrieng ei tiu.

Ka la upa naw a chu, țawngțaina hi dawna a um hun le dawna a um țhak lo hun hre thei tăwkin ka upa tah. Chun țawngțai na hin thil pahni, “thilmak țha” le “thilmak țhalo” an thlun theizie ka hriet chieng bawk.

Pathien kawlah mani mamaw le thil dit hai hni a, chuong hmu thei dăn ding kawng-a-lam hai mani’n hriet tum a, kam peta theitawp suo chun, thilmak țha hi Pathienin ei ta din a suk lang hlak. Ei ram khi, hieng ang hin lo țawngțai hlak in la chu, tuta ei ramin thilmak țhalo a tuok zing hi ei lo pumpel thei ding kha a na.

Țawngțai satlie ringawt a, mani’n thăw tum lova, malsawm na’n kawt a hung nok lo nghak tawp el hin thilmak țhalo a thlung hlak. A chunga, ei ram pasietzie, a hrisel naw zie, sum hmu na ding chun mihriem zawr chen khawm ei ngam tăk zie, zer tla vănga ei hung hril hai khi a nih thilmak țhalo chuh! Bible chanchin sui kίr la, Pathien hnam thlang Isarel hai meu khawm, Pathien malsawmna dăl zăwnga an um pha chu, thilmak țhalo hi an lo tuok ve el hlak a nih. SAM 78: 59-64 en rawh. Chun AMOS 4:6-8 en bawk rawh. Thilmak țhalo hi Bible a ziek lang na a tam a, chu taka inthawka him dăn kawng hi a nih Pathien in mi hril hriet a nuom chuh.

Ringna, țawngțaina le thilthaw ah mani piengna ram suk mawi thei mang lova, ram tin ram tang inhnik lăwr hin mawina le hlawtlingna um chuong naw nih.

“Mί, a țawngțai leia mihriem țhalem a hung suok chun, chu ngei chu a nih a țawngțai dawna um chuh!”:

(Who rises from prayer a better man, his prayer is answered)

George Meredith (Wisdom May, 2012)